• پرتال قدیم

تاریخچه

try to be succesful by your own skill..

نقشه شهر ارومیه

گالری

تاریخچه ارومیه

موقعيت تاريخي و جغرافيايي شهرستان اروميه :

شهرستان اروميه مركز استان چكمه اي شكل آذربايجان غربي در شمال غرب كشور ايران واقع شده است. اين استان با سه استان آذربايجان شرقي ، كردستان و زنجان و سه كشور تركيه ، عراق و آذربايجان هم مرز است . اين شهرستان در جلگه اي بطول 70 كيلومتر و عرض 30 كيلومتر در كنار درياچه اروميه گسترده است . شهرستان اروميه از شرق با درياچه اروميه ، از غرب با كشور تركيه ، از جنوب با شهرستانهاي مهاباد ، نقده و اشنويه و از شمال با شهرستان سلماس همسايه است . آب و هواي آن تقريباً مديترانه اي و چهارفصل بهار ، تابستان ، پاييز و زمستان در آن به وضوح ديده مي شود . اختلاف درجه دماي آن از گرمترين روزهاي تابستان تا سردترين شبهاي زمستان تا 64 درجه تفاوت دما را نشان مي دهد و گرمترين ايام آن از 15 تيرماه تا 15 مرداد مي باشد . ارتفاع اين شهر از سطح درياهاي آزاد 1332 متر است .

 

 

مساجد :

مسجد جامع اروميه :

مسجد جامع اروميه يكي از آثار كهن و قديمي شهر تاريخي اروميه است . اين مسجد وسط بازار قديمي شهر قرار دارد و جزء اصلي بافت قديمي به حساب مي آيد . برخي از محققين را عقيده برآن است كه اين بنا ابتدا آتشكده‌اي بوده است كه بعد از تسلط مسلمانان ويران شده و سپس در قرن هفتم بر روي آن مسجدي ساخته شده است كه بعد از تسلط مسلمانان ويران شده و سپس درقرن هفتم بر روي آن مسجد ساخته شده است و مدعي اند كه به سبك معماري سلجوقيان است . به هر صورت ، تاريخ جديد بناي اين مسجد معلوم نيست ، اما محراب آن در تاريخ 676 هجري قمري ساخته شده است .
مسجد جامع اروميه به همراه ساير اجزاء بافت قديمي شهر به ويژه بازار و راسته هاي آن از گزند حوادث مصون نمانده و بارها مورد مرمت و بازسازي قرار گرفته است . بطوريكه از بقاياي آثار باقي مانده مشهود است ، بيشتر مناطق تجاري محدود به مسجد ( غير از بازار قديمي ) تخريب شده و به خيابان و مناره هاي نوساز تبديل شده است ، مانند خيابانهاي اقبال ، بعثت (عسگرآبادي) ، مهاباد .
مسجد جامع با دو در ورودي به راسته سنگ تراشان و بازار عطاران راه دارد كه از صحن بزرگ آن منشعب مي شود . مسجد بارها مورد مرمت قرار گرفته و شامل آثاري از دوره هاي مختلف است :
ـ شبستان گنبددار قديمي كه در واقع هسته اوليه بنا را تشكيل مي دهد و حاوي كليه مشخصات معماري اسلامي است . به احتمال قريب به يقين اين بخش مربوط به دوره سلجوقيان ( قرن ششم به بعد ) است .
ـ داخل شبستان گنبددار محرابي است كه گچبري نفيسي دارد و در تاريخ 676 هجري قمري در زمان حكومت ايلخانيان با بهترين اسلوب ساخته شده است .
ـ چهل ستون قديمي متصل به شبستان گنبددار كه زمان ساخت آن جديدتر از شبستان اولي به نظر ميرسد و در خاكبرداري از كف آن مقداري اشياء شكسته متعلق به دوره ايلخانيان بدست آمده است . اين چهل ستون به خاطر صدمات وارده چندين بار مرمت شده است .
ـ حجره هاي قديم اطراف صحن مسجد كه به اوايل زنديه مربوط بوده و سنگ نوشته موجود ، زمان احداث آن را تاريخ 1184 هجري قمري نشان مي دهد .
ـ قسمت هاي نوساز اطراف صحن كه به جاي بافت قديمي ساخته شده است و اكثراً متعلق به دو دهه اخير است . مصالح بكار رفته در اجزاء مختلف ساختمان مسجد نيز مقاومت است . شبستان گنبددار و چهل ستون با دو نوع مصالح ( قسمت تحتاني با سنگ و قسمتهاي بالايي از آجر ) احداث شده است .
از مهمترين عوامل تزئيني مسجد كتيبه هاي كوفي دور گنبد و گچبري محراب را بايد نام برد .

 

مسجد اعظم اروميه :

 

مسجد اعظم اروميه در خيابان بعثت (عسگرآبادي) ، جنب بازار و ميدان گندم فروشان واقع است . اين مسجد كه قبلاً به نام مسجد « بازارباش » نيز خوانده مي شد ، داراي شبستان و صحن داخلي مستطيل شكلي است كه در وسط آن ، گنبد اصلي بر روي هشت پايه و ستون كه از مرمر سفيد كار شده ، قرار دارد . قسمت پايين گنبد سرتاسر شيشه اي و نورگير است بخش عمده نور داخل مسجد از اين پنجره ها تامين مي شود .
در پايين پنجره ها كاشي هاي جالبي به كار رفته است كه با آيات قرآني به صورت نوار با سبك اسليمي ( گل و بوته ) تزئين شده است . در چهار گوشه سقف مسجد ، چهار گنبد كوچك هشت ضلعي تعبيه شده كه بدون پايه و ستون است . محراب مسجد نيز با كاشي هاي الوان و آيات قرآن بطرز بسيار بديع و جالبي تزئين شده است . از طرف ميدان گندم فروشان و بازار مسجد داراي دو در ورودي است كه بر بالاي هر كدام مناره‌اي است كه با گلدسته و كاشيهاي لعابي سبز و زرد تزئين يافته است . اين درهاي چوبي بي‌نهايت استادانه ساخته شده اند بر روي يكي از درهاي ورودي ( در سمت راست ) ضمن تزيين با كاشي هاي لعابدار جمله « الله جل جلاله » و در سمت راست آن جمله « محمد رسول ا... » بكار رفته است و در بالاي در ديگر مسجد به ترتيب نام امامان معصوم با زمينه لاجوردي و به رنگ سفيد نوشته شده است . در قسمت بالاي ده پنجره اي كه به طرف ميدان گندم فروشان باز مي شود نيز نواري از كاشي تعبيه شده كه آياتي از قرآن مجيد برآن نوشته شده است . همچنين در وسط و بالاي اين نوار نوشته « مسجد اعظم » قراردارد و در قسمت پايين آن تاريخ بازسازي مسجد ديده مي شود :
« در تاريخ 1392 هجري قمري برابر با 1351 هجري شمسي مسجد بازارباش به اهتمام مسلمانان تجديد بنا شد و مسمي به « مسجد اعظم » گرديد .

 

مسجد سردار اروميه :

 

اين مسجد در خيابان امام و در امتداد راسته غلامخان كه قسمت مهمي از بافت قديمي شهر را شامل مي شود ساخته شده است . اين بنا يكي از آثار زيباي دوره قاجاريه محسوب مي شود كه سازنده آن « عبدالصمدخان » پدر آقاخان و جد عظيم السلطنه سردار مي باشد كه شخص اخير در سال 1330 هجري قمري آنجا را مرمت نموده و در سال 1331 هجري قمري ساعت بزرگ مسجد را در بالاي ورودي آن نصب كرده است . محراب مسجد داخل يكي از طاق نماهاي ضلع جنوبي شبستان قرار گرفته است كه با كاشيهاي هفت رنگ به زمينه زرد با نقوش گل و بوته و با رنگهاي آبي ، صورتي ، سفيد و قهوه اي داخل يكي از از طاق نماهاي كم عمق ساخته شده است و سوره مباركه آيت الكرسي در داخل يكي از حاشيه هاي دور محراب نوشته شده است و در بالاي قوس محراب در يك كادر مربع شكل اسامي ا... ، محمد ، علي ، فاطمه ، حسن و حسين نوشته شده است . يك حاشيه باريك گچبري نيز در دور محراب وجود دارد . نور شبستان بزرگ از دو ضلع شمالي و جنوبي ساختمان تأمين مي گردد كه پنجره هاي اصلي در ضلع شمالي در پنج طاق نماي بزرگ كه داراي عمق مناسبي هستند ، تعبيه شده اند و هر طاقنما بوسيله يك تيغه باريك بدو قسمت تقسيم شده كه در هر قسمت يك پنجره نصب كرده‌اند، پنجره هاي شبستان در اصل چوبي بوده كه در بالاي آنها نورگيرهاي كوچكي ( روزن ) وجود داشته است ولي اخيراً پنجره ها را تعويض نموده اند و بجاي آنها پنجره آهني نصب كرده اند كه در نتيجه روزن ها نيز مسدود شده است . در انتهاي شبستان يك فرش مسجد را با تخته كوبي بصورت بالكن جهت استفاده زنان در آورده اند ، بر روي چوب نرده بالكن تزئينات جالبي شامل كادربندي منظم بصورت اشكال هندسي ترنج و گل و بوته نقاشي كرده اند . در سالهاي اخير تعميرات و تغييرات زيادي را بر روي نماي بيروني اين مسجد شاهد بوده ايم كه تقريباً با سيماي زمان ساخت تفاوتهاي زيادي دارد .

 

مسجد مناره اروميه :

 

اين مسجد بفاصله كمي از مسجد سردار و متصل به مدرسه قديمي هدايت در كنار كوچه امير نظمي واقع در خيابان امام قرار گرفته است . مسجد مناره بنايي است كه در دوره قاجاريه توسط دو نفر از خوانين اروميه به نامهاي « حاجي علي يارخان » و « حاجي يداله خان اميرنظمي افشار » ساخته شده است . مسجد مناره داراي زيرزمين و يك سالن مرتفع مي باشند كه از بيرون دو طبقه به نظر مي رسد . قسمت تحتاني يعني زير زمين مسجد با سنگهاي نسبتاً منظم ساخته شده است و از اين قسمت به بالا مصالح بكار رفته از آجر انتخاب گرديده است ، پوشش سقف زيرزمين در سال 1355 توسط هيات امنا از چوبي به تيرآهن تبديل شد ولي پوشش سقف و ستون‌هاي سالن اصلي از چوب مي باشد كه حالتي شبيه مساجد قديمي بناب و مراغه را دارد . البته از نظر حجم و ظرافت كار از آنها كوچكتر و ساده تر مي باشد . در گوشه جنوب شرقي مسجد مناره بلندان قرار گرفته كه از نظم و دقت كاري خوبي برخوردار مي باشد . در حاشيه انتهايي نماي خارجي با يك باند كاشيكاري شده از جنس كاشي هاي هفت رنگ روبرو مي‌شويم كه زيبايي خاص به نما بخشيده است .

 

مسجد امام شافعي :

 

مسجد سني ها در حال حاضر از ضلع شمالي ، غربي و جنوبي مشرف به خيابان مي باشد و از ضلع شرقي متصل به املاك غير مي باشد و فعلاً نيز اين مسجد در مركز شهر اروميه قرار دارد . مناره اين مسجد با ارتفاعي حدود 20 متر با قطر 20/2 متر و با پله هاي مارپيچ كه از ارتفاع 3 متري كف مسجد شروع مي شود ، احداث شده كه در محور وسط استوانه ، مناره چوبي كلفتي با قطر 20 سانتيمتر كار گذاشته شده كه پله هايي دور اين محور كار شده اند و لبه هر پله يك چوب چهارتراش تعبيه شده است . پوشش انتهاي مناره بصورت شيرواني گنبد مانند با چوب مي باشد ، دور تا دور بدنه بيروني مناره داراي تزئينات آجري و آجرهاي لعابدار مي باشد كه بصورت هنرمندانه رسمي بندي شده است . مسجد امام شافعي در سال 1328 هجري قمري به همت « حاجي شريف افندي » از علماي بزرگ كه به كار تجارت مشغول بوده احداث گرديده است اين مسجد در سال 1357 هجري شمسي كلاً تخريب مي گردد و فقط مناره آن حفظ مي‌شود و در جاي مسجد قبلي ، مسجد نوساز با مصالح تيرآهن و آجر احداث مي‌گردد كه هم اكنون اين مسجد محل برگزاري نماز جمعه مسلمانان اهل تسنن شهر اروميه مي باشد . مناره موجود مسجد سني ها به قدمت 90 ساله در كنار بافت مسجد تازه احداث شده بصورت سالم و دست نخورده باقي مانده است .
مسجد سيدالشهدا كه در ضلع شمالي خيابان انقلاب و متعلق به دوره قاجار است و مسجد سبزه ميدان كه قدمت آن به دوران صفوي مي رسد از ديگر مساجد تاريخي اروميه محسوب مي شده .

 

امامزاده محمد و ابراهيم بكشلو :

 

در 13 كيلومتري اروميه در روستاي امامزاده مدفن دو برادر از امام زادگان به نامهاي ابراهيم و محمد كه بنا به قولي چهار پشت آنها به حضرت زين العابدين «ع» ميرسد قرار دارد و نيز به قول برخي از معمرين مقابري كه در اين روستا وجود دارد به يكي از اولاد حضرت موسي بن‌جعفر «ع» منسوب مي باشند . رواق و گنبد و ايوان اين امامزاده بدست مرحوم حبيب الله بيگلربيگي پايان يافته و بعدها نيز مرحوم حاجي غفار افشار به تكميل بعضي از نواقصات آن همت گماشت و پاشاخان اردوبادي ( آزادي ) درب اين امامزاده شريف را به هزينه شخصي خود تهيه نمود . قدمت اين مقبره مربوط به دوره زنديه يا اوايل قاجاريه مي رسد كه به احتمال زياد به جاي مقبره قديمي تري ساخته شده است . اين مقبره داراي فرم مستطيل با يك گنبد مركزي كه مانند چهار طاقي هاي دوره ساساني داراي چهار جزر قوسدار است مي باشد و بوسيله گوشواره هايي اطاق مربع را به هشت ضلع تبديل نموده اند كه در محل تقسيم مربع به هشت ضلع داراي رسمي بندي هاي زيباي آجري مي باشند . يك غلام گردشي در اطراف جزرهاي مذكور با گنبدهاي كوچك كه داراي آجركاري لوزي شكل هستند سالن را دور مي زند . نماي داخلي مقبره از نظر تقسيم بندي و تركيبات معماري چشم گير و خوش تناسب مي باشد و ازاره داخلي تا ارتفاع يك و نيم متري با كاشي هاي جديد آبي رنگ پوشش داده شده بطوريكه مي گويند اين كاشي ها به جاي كاشي هاي هفت رنگ قديمي نصب شده است . جبهه خارجي نيز در بخش شرقي داراي دو نيم ستون تزئيني مانند مسجد مناره اروميه مي باشد كه فواصل بين آجرهاي آن با خشت هاي سبز رنگ بصورت پيچ تزئين شده است .

 

خانه انصاري :

 

اين بنا متعلق به بابك جعفري بوده كه بعداً به دختر ايشان و همسر سيف‌اله‌خان انصاري مي‌رسد و به همين نام شهرت دارد . اين خانه در قسمت مركزي شهر و در امتداد خيابان مدني «2» و ميدان گل اوستي ( سرگل) در كوچه بن بست انصاري واقع شده است . با توجه به فرم بنا و كتيبه‌هاي موجود در كاشيهاي تزئيني خانه بين سالهاي 1330 و 1334 احداث شده است كه قدمت آن مربوط به اواخر دوره قاجاريه مي رسد .
ورودي بنا از جبهه شمالي به حياطي چهارگوش است . در جبهه جنوبي و اندروني خانه حياط ديگري است كه باغ انگور است كه با ديوار خشتي و پايه هاي آجري محصور شده است . ساختمان در وسط حياط و باغ و روبه شمال قرار دارد . ورودي هاي آن از جبهه شمال شرقي و شمال غربي با راه پله هاي دو طرفه سنگي و طاقهاي هلالي آجري است كه به طبقه همكف ، طبقه اول ، اتاق هايي در ضلع شرقي و غربي ، حياط ، باغ و واحد مسكوني ديگري كه در ضلع غربي اين مجموعه است ميتوان راه يافت . طبقه همكف بصورت زيرزمين تا ارتفاع 2 متري از سنگ هاي تراش دار و طبقه اول تا آخر ساخته شده است و بناهاي دو ضلع شرقي و غربي بعداً به هسته اوليه الحاق شده اند . مصالح بكار رفته در اين مجموعه از سنگ و آجر ، خشت و چينه ، سقف پوشش چوبي و اندود گچ و تخته پوش مي باشد . پشت بامها با اندود كاه و گل عايق‌كاري نموده اند .

 

بازار اروميه :

 

مجموعه بازار اروميه بخش عمده اي از بازار پيشين اين شهر است . احداث خيابانهاي عسگر آبادي ، امام (پهلوي سابق)، خيابان منتظري، خيابان مطهري، به ترتيب بخش‌هايي از آن را جدا كرده است .
بخش عمده فعلي، مجموعه‌اي است از راسته ها كه در آن صنوف مختلف شكل گرفته است و عامل زمان و از بين رفتن نظام مديريتي در بازار و راسته ها ، موجب تداخل صنوف در يكديگر شده و در طول زمان يكپارچگي صنوف از بين رفته است .
مسجد جامع اروميه در كنار بازار شكل گرفته است و راسته عطاران واقع در جنوب كه امروزه ميدان گندم ناميده مي شود ارتباط دارد . ساختار كنوني بازار از دوره صفويه شكل گرفته است و در دوره افشار راسته‌هاي جديد به وجود آمده اند و در دوره قاجار راسته هاي متعدد ديگري در غرب بازار به راسته عطاران افزوده شده است .
بازار اروميه داراي سرا و كاروانسراهاي متعددي بوده است از جمله سراي حاج ابراهيم و كاروان سرايي واقع در شمال مسجد جامع محلي بارانداز فرش بوده و سراي شجاع الدوله كه محل بارانداز ساير مصنوعات مورد نياز ساير راسته هاي ديگر را تامين مي كردند كه امروزه اين كاروانسراها با تغييراتي اندك به حيات اقتصادي خود در شهر ادامه مي دهند .
راسته هاي مسگران ، حلبي سازان ، چاقوسازان ، زرگران ، فرش فروشان ، كفاشان ، بلور فروشان ، بذرفروشان و عطاران از راسته هاي سنتي و پر رونق بازار مي باشند كه اين راسته با چهار سوقهايي با يكديگر متصل و در ارتباط با سراهاي بازار مي باشند . در بين راسته ها حمام هايي قديمي از جمله حمام آخوند ، حمام تجلي ، حمام قائم و قراجه امكان استحمام را براي بازاريان و مردم مهيا مي ساخته و هنوز هم پذيراي مردم هستند .

 

مدرسه قديمي هدايت :

 

مدرسه قديمي هدايت در بافت متراكم و مسكوني و در ضلع غربي خيابان امام كوچه مهر ، اميرنظمي سابق احداث شده است . با توجه به نوع مصالح و فرم معماري و تاريخ احداث آن بسال 1303 مي باشد . قدمت آن به اواخر دوره قاجار مي رسد . اين بنا در واقع توسط شهرياران احداث شده است و در جنگ جهاني اول هم مدتي فرانسويها از بناي فوق استفاده نموده اند . ضمناً با توجه به اتصال ديوار جنوبي مسجد مناره به صحن مدرسه معلوم مي‌شود كه اين مسجد بعد از مدرسه هدايت ساخته شده است .
مهمترين و با ارزش ترين بخش مدرسه را ساختمان ضلع جنوبي صحن تشكيل مي دهد كه رو به شمال و در ميان حياطهاي بيروني و اندروني قرار گرفته است . حياطهاي مدرسه بفرم چهارگوش با ديوار كشي آجري و پايه هاي سنگي و آجري با طاقنماهايي از آجر لعابدار فيروزه اي آرايش يافته است . در دو ضلع جنوبي و غربي حياط ساختمانهايي با زيرزمين وجود دارد كه از سطح حياط چند پله پايين تر است . مصالح بكار رفته در زيرزمين تا ارتفاع يك متر با سنگهاي خاكستري تراش و در طبقه همكف از آجر استفاده شده است .
سر در ورودي ساختمان اصلي مدرسه با طاقهاي هلالي شكل در دو جبهه با رعايت قرينه سازي به سالن اصلي متصل مي شود . و نماي شمالي ساختمان با ايوان كم عمق با ستونها و قوسهاي نيم برجسته مزين به آجرهاي لعابدار فيروزه اي رنگ شده اند . پيشاني ايوان با كاشي هاي هفت رنگ تزئين شده كه متاسفانه اكثر آنها از بين رفته است و اندكي از آنها با نقش گل و بته باقي مانده است . تالار اصلي مدرسه در دو جبهه نماي شمالي و جنوبي داراي ارسي هاي عظيمي است كه با شيشه هاي رنگي تزئين شده است .

 

قبرستان آشوريان:

 

قبرستان قديمي چهار بخش متعلق به آشوري ها در كنار بلوار شهيد رجايي و در محدوده شهر اروميه واقع شده كه از كه از مركز شهر حدود 2 كيلومتر فاصله دارد . محله فعلي چهاربخش كه تا سال 1340 يك روستايي مسيحي نشين بوده در حال حاضر با توسعه و گسترش شهر در داخل محدوده قانوني قرار گرفته و به همين جهت از سال 1356 طبق دستور شهرداري دفن اموات در اين قبرستان ممنوع گرديده است . قبرستان مذكور در مجاورت دو كليساي قديمي حضرت مريم چهار بخش و مارقوس ياقوس جهودلرداغي واقع است . اين قبرستان بر روي تپه اي تاريخي قرار دارد و تپه اي كه قبرستان بر روي آن قرار دارد احتمالاً مربوط به قرون 6 و 7 هجري قمري مي باشد . قبرستان چهاربخش آشوري هاي اروميه داراي صدها سنگ قبر بانقوش جالب توجه مانند تصاوير انسانها ، حيوانات و اشكال و گل و بوته با خطوط آشوري معروف به « استرانجيلي » ارمني و فارسي و لاتيني مي باشد . اين سنگ قبرها با مهارت زيادي تراش خورده و صيقلي گرديده اند كه در نوع خود بي نظير مي باشند . سنگ قبرها اكثراً از نوع آهكي مي باشند و به ندرت سنگ هاي خارا بكار گرفته شده است . عوامل تزئين شده بر روي سنگ قبرهاي اين محوطه از انواع خطوط متنوع به زبانهاي آشوري ، ارمني ، فارسي و لاتيني هستند كه اكثر آنها با مهارت خاصي نقر گرديده است . يك قسمت از سنگ قبرها داراي كتيبه و قسمت ديگري از آن با موضوعات متنوعي از قبيل تصائير انسانها ، انواع ظروف ، اسلحه هاي سرد نظير شمشير و خنجر ، گل و بوته و صليبهايي در اشكال متداول سنطوري . ارتودوكس و غربي و بيش از همه اين تصاوير به ستاره هشت پر ( سمبل الهه ايشتار ) برمي خوريم كه بطرز زيبايي نقر گرديده است .
ديگر قبرستان تاريخي شهر اروميه قبرستان بزوه است كه قدمت آن به پيش از تاريخ مي رسد و به شماره 451 در فهرست آثار ملي ثبت گرديده است .

 

قبر حاتم بيگ :

 

وزير سردار معروف شاه عباس كبير بود كه در جنگ هاي « جم ، جم » با سكته قلبي بدرود حيات گفته است ، اين قبر در باراندوز چاي مي باشد .

 

آرامگاه ديزج تكيه :

 

اين بنا در قسمت جنوب شرقي شهرستان اروميه ( 15 كيلومتري اين شهرستان ) در مسير جاده اروميه ـ اشنويه قرار دارد . قدمت بناي ياد شده با توجه به شواهد معماري به دوران قاجاريه مي رسد . بنا يك بناي آجري با روكار سيمان است . در محوطه اطراف بنا قبرهاي از قبور اهالي منطقه به چشم مي خورد أين بنا يك گنبد اصلي دارد كه عايق روي گنبد از فلز ساخته شده است و داراي در و پنجره هاي آهني مي باشد . فضاي اصلي أي كه مقبره در آن واقع است تقريباً حالت « صليبي » دارد . پس از ورودي اصلي فضايي قرار دارد كه تقريباً مانند هشتي بناهاي قديمي عمل مي كند . در ضلع شمال شرقي بنا راه پله پشت بام و در ضلع شمال غربي بنا طاقچه‌اي وجود دارد كه محل روشن كردن شمع است . در اضلاع جنوب شرقي و جنوب غربي بنا دو اتاق بصورت قرينه وجود دارند كه به عنوان انبار استفاده مي شوند . طاقها و طاق نماهاي داخل بنا از نوع صباغي هستند كه بصورت كادربندي ها و مقرنس هايي تزئين شده اند . در قسمت خارجي بنا تزئين خاصي وجود ندارد .
اين آرامگاه به عنوان زيارتگاه مورد استفاده داشته است ، اما امروزه تنها به جهت قدمت بنا مورد توجه و بازديد قرار مي گيرد .

 

مقابر روستاي تمتان :

 

روستاي تمتان كه در 20 كيلومتري اروميه ـ سرو واقع شده است در مجاروت آثار تاريخي با ارزش مانند غار تمتان ، استحكامات نظامي و مقابر دوره اورارتو و بقاياي ديواره هاي يك قلعه اربابي قرار دارد ، مقابر كشف شده شامل سه مقبره معمور و دو مقبره مخروبه دوره صفوي است . از سه مقبره نسبتاً سالم يكي داراي سنگ قبريست كه تاريخ آن 1110 هجري قمري و شخص مدفون در آن هم عصر حكومت شاه‌سلطان حسين صفوي است . مقبره‌هاي سه گانه و دو مقبره مخروبه تمتان در يك رديف قرار گرفته اند و همگي از بيرون به صورت چهار ضلعي به نظر مي آيند ، ولي از داخل بصورت پلان مدورند . مصالح بكار رفته از سنگ هاي تراش دار و سنگ هاي رودخانه اي و آجر است . مقبره وسطي از نظر نوع سنگ كاري داراي نظم و دقت خاصي است و تصور مي شود كه از نظر زمان با دو مقبره ديگر تفاوت دارد . اين مقبره برخلاف دو مقبره طرفين آسيب كمتري ديده است . شيوه سنگ كاري يكي از مقابر مانند بخش تحتاني كليساي سورپ سرگيس است و مشابهت فراواني به فرم معماري دوره ايلخاني دارد . معماري مقابر غير از سنگ كاري ، بسيار ساده و فاقد تزئين است .
از ديگر مقابر تاريخي اروميه مي توان مقبره خان دره سي ، مقبره ناناسي واقع در روستاي ناناس مقبره تاري تپه و مقبره سنگي خانقاه را نام برد كه همگي متعلق به هزاره اول قبل از ميلاد هستند .

 

قلعه دم دم :

 

اين قلعه در سال 1018 هجري قمري برفراز كوهي به همين نام در 18 كيلومتري جنوب غربي اروميه ساخته شده است . اين قلعه به علت ارتفاع زياد از سمت شمال و جنوب و اتصال آن به صخره سمت غربي كه نزديك به زمين است ، داراي حصاري محكم و دروازه اي در سمت جنوبي است . قلعه از پنج قسمت تشكيل مي شود كه عبارت است از : قسمت اصلي ، قسمت پايين ، قسمت سولوق قسمت بوزلوق و بيرون دروازه شرقي . در قسمت شرقي قلعه و منتهي اليه صخره ، برجي عظيم بنا شده كه خود در حكم قلعه بوده است . آب مصرفي قلعه از حوضي تامين مي گرديد كه با آب باران پر مي شد . در قسمت شمالي قلعه چشمه اي است كه آب كمي دارد . در كنار چشمه حوضي قرار گرفته كه با گنبدي پوشانيده شده است و براي حفاظت از آن نيز برجي احداث شده كه به قسمت اصلي متصل است و آن را سولوق ( جاي آب ) مي نامند . در قسمت جنوبي داخل قلعه گودالي احداث شده بود كه زمستانها با يخ و برف پر مي شد و زير آن حوضي ساخته شده بود كه در ايام كم آبي از آن استفاده مي شد . براي محافظت اين قسمت نيز قلعه مانند بنا شده بود كه آن را بوزلوق ( جاي يخ ) يا قارليق ( جاي برف ) مي‌گفتند و راه آن نيز مانند سولوق مخفي بوده است .

 

قلعه اسماعيل‌آقا :

 

قلعه اسماعيل آقا در زبان محلي « اسماعيل آقا قلعه سي » ناميده مي شود كه مربوط به قلعه نظامي يكي از خوانين محلي بوده است . اين قلعه در 18 كيلومتري شمال غربي شهرستان اروميه بفاصله نسبتاً كمي از جاده سرو در بالاي رشته كوهي قرار رگفته است . بناي اسماعيل آقا قلعه سي مربوط به دو دوره متفاوت مي باشد .
دوره اول آثاري است كه مربوط به هزاره اول قبل از ميلاد مسيح مي باشد كه شامل بقاياي ديوارهاي يك دژنظامي اورارتوئي و دخمه هايي تراشيده از صخره هاي مقاوم مربوط به همان زمان مي باشد . ايوان ورودي و سر در با قاب بندي سنگي و طاقي كه طاقنماهاي محراب مانند در انتها دارد و شيوه اجراي ديوارهاي دژ از ويژگيهاي اين اثر ارزشمند مي‌باشد .
دوره دوم آثار و بقاياي قلعه دفاعي ديگريست كه ديوارهاي آن و برجهاي ديده باني مربوطه پابرجا و كمتر آسيب ديده . اين قلعه نظامي مربوط به يكي از خوانين محلي مي باشد كه در جريان اغتشاشات اواخر دوره قاجاريه احداث گرديده است . در ساخت برج و باروهاي قلعه از خشت خام استفاده شده است .

 

قلعه بردوك :

 

روستاي بردوك ( Bardouk ) در ابتداي دره سلطاني در دامنه مشرف به رودخانه كم آبي كه سرچشمه آن از كوه هاي تركيه است قرار دارد . فاصله اين محل تا مرز فعلي ايران و تركيه حدود 15 كيلومتر است . قلعه و مجموعه آن با تامين كليه شرايط ديده باني بر دامنه مثلثي شكل كه راس آن رو به شمال نهاده و يك سلسله زمين هاي شيبدار كه بصورت پلكاني و صخره هاي بلند كوهستان قرار گرفته اند ، بنا گرديده است . كليه استحكامات حصار پيرامون بنا و بناهاي داخل حصار از سنگ هاي لاشه اي و قلوه سنگ هاي محلي با ظرافتي قابل تحسين شناخته شده اند . در مرتفع ترين نقطه ممكن قلعه ، يك برج ديده باني در صعب العبورترين جا بر روي يك تيغه كم عرض با سنگ هاي لاشه اي و ملات ساروج بنا گرديده و از داخل و خارج با گچ نرم و صاف ميان درزها و بندها بصورت لايه ضخيمي پر شده است . اين بنا كاملاً سالم و درجهات مختلف داراي روزنه جهت ديده باني و يك در ورودي از جبهه شرقي مي باشد و تنها مختصر تخريبي در كنگره هاي آن ديده مي شود .

 

قلعه كاظم داشي :

 

استان آذربايجان غربي به لحاظ شرايط خاص جغرافيايي و مكان هاي باستاني و ديدني در سطح كشور از مقام و منزلتي خاص برخوردار است و از اينرو جزو استان هاي سياحتي محسوب مي‌شود و همه ساله هزاران نفر از موزه‌ها و آثار و ابنيه تاريخي آن بازديد مي نمايند كه از آن جمله مي توان به قلعه « كاظم خان » اروميه اشاره كرد . قلعه كاظم داشي در حدود 65 كيلومتري اروميه و 5/1 كيلومتري شرق روستاي گورچين واقع شده است كه در محل به « قالاباشي » معروفيت دارد .
مناظر طبيعي زيبا و بقاياي معماري و حجاري هاي صخره اي و گذرگاههاي صعب العبور و پرتگاههاي مخوف ارزش و اهميت سوق الجيشي به اين اثر داده است كه با توجه به بررسي ها و پژوهش هاي باستانشناسي كه توسط سازمان ميراث فرهنگي كشور به عمل آمده مهمترين آثار شناخته شده اين محل مربوط به هزاره اول قبل از ميلاد مسيح و دوره ايلخانيان مي باشد كه تحت محافظت و نگهداري سازمان ميراث فرهنگي استان مي باشد . بنا به نوشته مورخين اسلامي هلاكوخان مغول اموال قيمتي و خزائن نفيس خود را در اين قلعه پنهان نموده بود . حتي معروف است كه خود هلاكوخان نيز در اين قلعه مدفون گرديده است . اين قلعه در جنگ جهاني اول به مدت 9 سال پناهگاه « كاظم نامي » از اهالي قوشچي و ياران وي بوده است . در اين قلعه بدستور كاظم خان ساختمان دو طبقه اي نيز بنا شده كه زماني مورد استفاده خود و خانواده اش بوده است . كاظم خان در اين قلعه آهنگري ، ريخته گري و قايق سازي داير كرده بود و در ضمن به ساختن توپ سرپر و باروت و فشنگ و غيره نيز مي پرداخت .

 

بخشي قلعه :

 

بخشي قلعه برفراز كوه مخروطي شكل ناقصي استوار است كه در 2 كيلومتري سمت جنوب غربي و نزديك ساحل درياچه اروميه ، مشرف به جلگه اي خرم و سبز واقع شده است . در قسمت شرقي كوه مذكور سنگي به طول 80/1 و عرض 1 متر قرار دارد كه بر سطح خارجي آن خطوطي شبيه به خط عيلامي به چشم مي خورد كه تا امروز موفق به خواندن آن نشده اند . در سال 617 هجري قمري « اوزبك ابن پهلوان » جاده هاي اطراف كوه و قلعه را زيرسازي كرد . در نزديكي قلعه ، نهري جريان دارد كه

 

پلي هم بر روي آن احداث شده است . اهالي محل اين پل را اوزبك كورپوسو (پل اوزبك) مي خوانند كه هنوز هم سالم مانده و مورد استفاده محال نازلوچاي مي باشد . بر قسمت فوقاني كوه ، بعد از استيلاي اعراب كلمه الله را نوشته اند . در كاوشي كه از اين قلعه صورت گرفته ، مقاديري ظروف سفالي و اثاث و آلات مفرغي و مسي كشف شده است . از بعضي قسمتهاي تپه ( كوه ) صخره هاي بزرگي بدست آمده كه گويا مردم آن عصر مردگان خود را در آن صخره ها ( به جاي تابوت ) قرار مي‌دادند و دفن مي كردند .

 

 

قلعه تلاو ( خزان هلاكو ) :

 

اين قلعه در جزيره تلاو در داخل درياچه اروميه واقع شده است . و به نوشته مورخين قديم هلاكوخان مفعول خزائن خود را در آن جا نهاده است .

 

پل چنقرالو:

 

اين پل در كيلومتر 20 جاده اروميه به سلماس در محل روستاي چنقرانلو از توابع شهرستان اروميه و بر روي رودخانه نازلو ساخته شده است و قبل از احداث پل جديد بتوني رفت و آمد وسايل نقيله از روي اين پل انجام مي شده است . اين پل در زمان قاجاريه توسط حاج عبدالله نامي از اهالي سلماس ساخته شده است . طول پل بطور تقريبي 54 متر و عرض آن 50/6 متر و ارتفاع آن 7 متر بوده است و در زمان ساخت اوليه داراي سه چشمه بوده كه اكنون غير از يك چشمه چيزي از آن بناي زيبا باقي نمانده است . اين پل دو تا پايه داشته كه با سنگ هاي سفيد مكعبي شكل با ملات آهك ساخته شده بودند و در هر طرف پايه ها آب‌شكن‌هاي مثلثي شكل وجود داشته است كه امروزه اثري از اين زيبايي ها به چشم نمي خورد . اما مي توان با اهتمام و توجه به اهميت اين پل از نظر معماري دوره قاجار آن را بازسازي و مرمت نمود .

 

يخچال قديمي دوقوزپله :

 

اين يخچال در محله اي قديمي بنام دوقوزپله ( نه پله ) در كنار نهر كوچكي در امتداد خيابان و دروازه قديمي عسگر خان واقع شده است ، با توجه به فرم ساختماني و پلان آن يخچال مربوط به دوره قاجار مي باشد .
بناي يخچال قديمي نه پله از آجر و سنگ مي باشد . با توجه به عملكرد بنا مصالح آن از پي تا محل شروع پاكار قوسها از سنگهاي تراش دار خاكستري و مصالح سقف پوششي آن كه بصورت طاق توپر مي باشد از آجر انتخاب گرديده و در محل شروع پاطاق ها و پاكار سقف بنا شكافهاي مدوري( كه احتمالاً محل نصب تيرهاي چوبي بوده كه از آن بعنوان داربست استفاده مي كرده اند ) وجود دارد . در ضلع شمالي بنا نورگير و روزنه هايي براي يخ اندازي تعبيه شده است . اين يخچال از دو بخش هشتي ورودي و سالن اصلي ذخيره يخ شكل گرفته است بطوريكه از اين مكان قديمي بعنوان محل تهيه و انبار يخ مورد نياز شهر در سابق استفاده مي شده است . همچنين محوطه پيرامون آن نيز محل برگزاري مراسم چهارشنبه سوري بوده است . با توجه به عملكرد خاص بنا فاقد تزئينات خاص معماري است و تزئينات آن محدود به دقتي است كه در چيدن سنگها و آجرها بكار رفته است .

 

كليساي سير :

 

نام اصلي اين كليسا مارسرگيز مي‌باشد و در5 كيلومتري جنوب‌غربي شهر اروميه نزديك تفرجگاه بند قرار دارد . مارسرگيز از كلمه مار به معني حضرت يا صاحب و سرگيز لغت يوناني سن جرج مي باشد كه در واقع محل دفن مارسرگيز است . اين كليسا كه زيارتگاه مسيحيان مي باشد با توجه به سبك معماري و مندرجات كتب مورخين آشوريها بنائيست مربوط به دوره ساساني كه در زمان خسروپرويز به مناسبت غلبه او به روميان توسط زوجه اش شيرين ساخته شد .
اين بنا يكي از آثار سنگي استان بوده و تمام ديوارها و سقف آن را با سنگهاي نامنظم بصورت بسيار ماهرانه و در نهايت استحكام ساخته اند . بنا از دو قسمت تشكيل يافته است كه شامل ورودي نسبتاً كوتاه و سالن اول نيايش و محراب و اطاقهاي اطراف آن مي باشد . و قسمت بعدي سالن ديگري است كه بموازات سالن اول و اطاقهاي كوچكي كه به پشت محراب ارتباط دارند قرار گرفته است .
نماي داخلي هر دو سالن ساده بوده و با اندود گچ پوشانده شده و رنگ آميزي گرديده است . پوشش سالنها بصورت طاق و گهواره اي و بفرم نيم بيضي و يادآور معماري دوره ساساني مي باشد. در قسمت پشت ساختمان كليسا و متصل به آن فضاي كوچكي قرار دارد كه شامل يك اطاق و دخمه اي در زير آن مي باشد كه به منزله چله خانه كليسا محسوب مي شود .

 

 
كليسياي بالولان :

 

ساختمان كليسا مربوط به قرن هفتم ميلادي بوده و يا از معماري خاص اين دوره بصورت ماهرانه پيروي شده است كليسا فاقد نماسازي مي باشد و از جبهه داخلي ، سنگ ها كاملاً منظم و يكنواخت كار شده است . در داخل نيز كليسا فاقد تزئينات بوده و فقط تا محل پاطاق ها گچ كاري گرديده است . در قسمت شمالي بنا قربانگاه قرار دارد كه از كف كليسا به اندازه يك پله بالاتر است ، اين قسمت مورد دخل و تصرف قرار گرفته است ولي هنوز عملكرد خود را حفظ نموده است ، اتاق واقع در شمال شرقي اتاق تعميدات است كه يك ورودي فوق العاده كوتاه و تنگ دارد و اتاق واقع در شمال غربي قربانگاه اتاق خدمات است كه ورودي نامتناسب و بسيار بزرگ دارد . ورودي اين اتاق مورد دخل و تصرف قرار گرفته است ، زيرا بر اساس شواهد موجود و نسبت متداول در معماري آشوري ورودي اتاقهاي تعميد و خدمات هر دو بايد به يك شكل و اندازه باشد، در حاليكه در اينجا ناهماهنگي ديده مي شود كه مويد دخل و تصرف در بناست.

 

كليساي ننه مريم :

 

كليساي ننه مريم كه كليساي شرق آشور هم خوانده مي شود يكي از بناهاي آشوريان مسيحي اروميه و مهمتر از همه قديميترين كليساي آنها مي باشد كه در ضلع غربي خيابان خيام قرار گرفته است .
ساختمان اين كليسا متعلق به اوايل قرن اول مسيحيت مي‌باشد كه طبق روايات و اسناد تاريخي سه نفر از موبدان زرتشتي به محض اطلاع از تولد حضرت عيسي به بيت اللحم رفته و پس از بازگشت دين او را پذيرفته و اين محل را تبديل به كليسا مي نمايند . سنگ قبر موبد مذكور تا جنگ جهاني اول در كليسا محفوظ بوده كه متاسفانه از آن زمان به بعد به روسيه برده شد و در موزه كيف نگهداري مي شود . به مناسبت متبرك بودن صحن اين كليسا در قرون گذشته دفن اموات در اين محل انجام گرفته و تا چند سال پيش كاملاً از سنگ قبر پوشيده بود .
كليساي ننه مريم داراي صحن نسبتاً بزرگي مي باشد . حياط كليسا بوسيله دو ورودي به خيابان خيام و كوچه ضلع غربي ارتباط دارد . بخش قديمي و اكثر ساختمانهاي كليسا در ضلع شمالي صحن قرار گرفته اند . كليساي قديمي در پشت واحدهاي تقريباً نوساز قرار گرفته است . ورودي و سالن قديمي كليسا داراي ديوارهاي نسبتاً عريضي است كه از خشت خام تشكيل يافته اند . وبا فرمي بسيار جالب و طاقهاي پوششي بيضي شكل فضاي بسيار روحاني را بوجود آورده است . نوع معماري كليسا با توجه به فرم طاقهاي موجود به دوره ساساني بر مي گردد .
در سال 642 ميلادي كليسا توسط شاهزاده خانم چيني بنام بافري مرمت شده است و نماي بيروني آن بارها دستخوش تغيير و بازسازي شده است . پشت‌بام كليسا در حال حاضر با شيرواني پوشش گرديده است كه اين خود تناسبي با معماري اصلي ندارد .
همانگونه كه اشاره شد اين مكان قبل از اينكه تبديل به كليسا شود معبدي بوده متعلق به زرتشتيان كه با تغييرات بعدي به اين صورت درآمده است و در حال حاضر يكي از مهمترين كليساهاي آشوري مي باشد كه از آن به عنوان عبادتگاه استفاده مي شود .
اين كليسا فاقد تزئينات ويژه و نقاشي و گچبري مي باشد زيرا به علت اعتقادات خاص آشوريان كه در تمام كليساهاي آنها اعمال مي شود از هر نوع آرايش و تزئين در كليساها خودداري مي نمايند .

 

 

كليساي آده :

 

اين بنا در روستاي آده از توابع شهرستان اروميه قرار دارد . بر طبق كتيبه موجود در سردر ورودي آن متعلق به 101 سال قبل مي باشد . بنا داراي پلان مستطيل شكل مي باشد و ساختمان آن آجري است . سقف بنا چوبي و از نوع تخت مي باشد . در داخل كليسا پايه ستونهاي كار شده سنگي و ستون هاي چوبي به تعداد چهار عدد وجود دارد . قطر ستونها 25 سانتيمتر و ابعاد پايه ستونهاي سنگي 60 * 70 سانتيمتر مي باشد . در ورودي كليسا چوبي است و محراب و اتاق آن در جهت شرقي و ورودي در جهت غربي قرار دارد و در جهات جنوبي و شمالي ( هر كدام ) چهار پنجره قرار دارد . داخل بنا تزئين خاصي ندارد ، فقط پايه ستون هاي سنگي با كنده كاري تزئين شده اند و و قطعه چوبي ( قطعه بزرگتر در زير و قطعه كوچكتر روي آن ) بر روي پايه ستونها كار گذاشته شده اند و سپس ستون چوبي بر روي آن قرار رگفته است . در نماي بيروني با جابجايي در نوع آجر چيني و ايجاد فرورفتگي و برجستگي در ديوار اين نما تزئين شده است . حياط كليسا در زمان ساخت با نرده‌هايي مشخص مي‌شده است كه در حال حاضر بجاي آنها ديوار آجري كشيده شده است . بندكشي نماي آجري بنا نيز در حال حاضر سيماني شده است كه در زمان ساخت چنين نبوده است . از جمله تعميرات انجام شده مي توان به ايزوگام پشت بام بنا و سفيد كاري داخل بنا ، مرمت و بازسازي سكوي مقابل اتاق محراب و پله هاي اتاق محراب با آجر و سنگ مرمر و همچنين نصب سيستم دزدگير در بنا اشاره كرد .
كليساي قره باغ :
نام كليساي قره باغ به دليل اينكه در مجاورت روستاي قره باغ قرار گرفته به همين نام خوانده مي شود . اين كليسا در هفتاد كيلومتري شمال شرقي شهرستان اروميه و به فاصله حدود 20 كيلومتر از جاده آسفالته اروميه ـ تبريز در منطقه اي كوهستاني و در كنار درياچه اروميه قرار گرفته شده است . بنا در سمت غرب و متصل به روستا ساخته شده است . فعلاً بدليل مهاجرت مسيحيان از اين روستا ، كليسا بصورت متروكه درآمده است .
مقايسه كليساي قره باغ با كليساي سورپ سرگيس خوي نشان مي دهد كه اين كليسا در دوره ايلخانيان يا صفويه ساخته شده است . اين كليسا از بيرون بصورت مكعب مستطيل و فاقد نما سازي مي باشد . ديوارهاي جانبي كليسا با سنگهاي لاشه و قلوه سنگ ساخته شده . ملات بكار رفته از گچ و خاك انتخاب شده است و سنگهاي بكار رفته در ديوارهاي جانبي از ابعاد و رج چيني داراي نظم خاصي است . از ارتفاع حدود 5/4 متري به بالا ، بعد از اتمام ديوارهاي جانبي و انجام پوشش كليسا دور تا دور كليسا را در جبهه خارجي با نصب تخته سنگهاي يكنواخت قرنيز سازي نموده و در بالاي آن اقدام به احداث جان پناه كرده اند كه با تعبيه شكافهايي جهت تيراندازي در جان پناه مذكور مي توان گفت كه از بام كليسا در مواقع لزوم به عنوان سنگر دفاعي استفاده نموده اند .
اين كليسا فاقد درب و پنجره بوده ولي از قرائن چنين پيداست كه بنا قبلاً پوشش گچي همراه نقاشي داشته باشد .

 

كليساي جمال‌آباد :

 

كليساي جمال آباد در واقع دو كليساي قديمي نزديك بهم در روستايي بهمين نام قرار گرفته اند . اين روستا بفاصله 50 كيلومتري از اروميه قرار دارد . روستاي جمال آباد با بناهاي قديمي از جمله دو كليسا كه بنام مارخنه ناميده است و مورد استفاده آشوريان ده جمال آباد مي باشد . هر كدام از اين دو كليسا متعلق به يك نوع معماري و دوره هاي جداگانه مي باشند . از نظر فرم و ويژگيهاي خاص خود شباهت به معماري دوره ساساني دارد و تركيبات كلي معماري آن نظير بخش قديمي كليساي ننه مريم ( داخل شهر اروميه ) مي باشد . يكي از اسقفهاي آشوري بنام دكتر ضياء دشتو به استناد نوشته‌اي عبري اين كليساي قديمي گولان كه مربوط به دوره ساساني است مي‌داند و كليساي ديگر را بصورت نيمه مخروبه‌اي درآمده از نظر سبك ساختمان مرتبط به معماري قرن هفتم هجري قمري مي داند .
صرف نظر از قسمت الحاقي ورودي كليساي جمال آباد كه اخيراً باآجر ساخته شده . بقيه قسمتهاي آن با سنگ لاشه احداث شده است . طاقها و طاقنماها با فرم بيضي ، معماري دوره ساساني را بياد مي آورد كه بر اثر مرور زمان تخريب شده و سطح زمينهاي مجاور كليسا بالا آمده است بطوريكه كف كليسا 35/1 متر پايين تر قرار گرفته است . در قسمت فوقاني جبهه خارجي كليسا دوباره چيني ديوار و قرنيز سازي مجدد آن ديده مي شود . حتي در گوشه جنوب غربي بنا مجسمه سنگي قوچي كه معلوم نيست محل اصلي آن كجا بوده نصب گرديده است .

 

كليساي سپورغان :

 

اين بنا در 20 كيلومتري اروميه ـ غرب جاده سلماس ( شمال غرب اروميه ) در داخل روستاي سپورقان قرار دارد . قدمت بنا مربوط به قرن 18 ميلادي مي‌باشد . پلان بنا تقريباً مستطيل شكل مي باشد ، بنا يك بناي آجري است كه ورودي آن از قسمت زير اتاقك ناقوس مي باشد و در ورودي چوبي است و كتيبه‌اي نيز بر سردر آن مشاهده مي شود . در سالن اصلي چهارستون آجري به ابعاد cm120 * cm120 و پايه ستون بتني ديده مي‌شود و دور ستون سفيدكاري شده است . اتاق محراب در قسمت شرق و ورودي در قسمت غرب بناست . سقف بنا چوبي است و در قسمت زير آن سقف كاذب نصب شده است ، پشت بام بنا حالت شيرواني دارد . اتاق ناقوس سه طبقه است و در هر طبقه پنجره اي قوسي شكل قرار دارد . داخل بنا تزئين خاصي ندارد . در نماي بيروني با تغيير دو نوع چيدن آجرها و ايجاد فرورفتگي و برجستگي در ديواره ، مخصوصاً در قسمت پشت اتاق محراب و طبقات اتاق ناقوس ، نماي خارجي بنا تزئين شده است . بنا در هنگام ساخت بعنوان يك مكان مذهبي ، مطرح بوده است و از آن بعنوان محل عبادت مسيحيان منطقه استفاده مي شده است كه در حال حاضر بصورت متروك در آمده است .

 

كليساي حضرت مريم :

 

كليساي حضرت مريم جزو كليساهاي آشوريان اروميه مي باشد كه در قسمت شمال غربي شهر اروميه در محله اي بنام محله چهاربخش كه قبلاً يكي از روستاهاي حومه شهر بوده واقع گرديده است ، اين كليسا با توجه به فرم معماري و مدارك موجود از قدمت زيادي برخوردار است كه به قرن هفتم ميلادي يعني اواخر دوره ساساني تعلق دارد و از نظر تركيبات كلي معماري تشابه زيادي با كليساي ماريو حناي جمال آباد و ننه مريم اروميه كه ( هر دو متعلق بدوره ساساني هستند ) دارد . كليسا داراي طرح مربع مستطيل بوده ولي وجود يك اتاق در سمت راست ورودي و اتاق تعميد كه در ضلع جنوبي است ، حالت يكنواختي كليسا را از بين برده و حالت طاقها و گنبد با وجود ارتفاع كم بسيار حساب شده و آرام به نظر ميرسد . سالن اصلي داراي سه گنبد كم خيز و قوسهاي جناغي و جزرهاي قطور مي باشد كه در انتهاي سالن محراب كليسا قرار گرفته كه ورودي آن داخل طاق نماها قرار گرفته است . اطاقهاي تعميد نيز در ضلع جنوبي محراب واقع گرديده است و كف فرش كليسا كه با تخته سنگهاي صاف و نازك انجام شده است در انتهاي سالن به چشم مي خورد . نماي داخلي ساده و داراي پوشش گچ مي باشد . ضمناً كليسا در داخل محيطي نسبتاً بزرگ با

 

ديوارهاي چينه اي محصور شده است .

 

كليساي گرد آباد ( ارامنه ) كه قدمتش به دوران قاجاريه مي رسد و همچنين كليساي مارميشو در منطقه ترگور اروميه و متعلق به دوران ساساني از كليساهاي ديگر تاريخي در شهرستان اروميه مي باشند .
تپه هاي باستاني :

 

تپه هاي كردلر :

 

تپه باستاني كردلر در 25 كيلومتري شرق اروميه و در مجاورت روستاي كردلر قرار گرفته است ، فاصله تپه از جاده آسفالته اروميه ـ دريا در حدود يك كيلومتر مي باشد ، بقاي آثار تاريخي تپه كردلر بر روي تپه نسبتاُ مرتفعي كه در غرب روستا قرار گرفته واقع شده است و در اثر عمليات حفاري باستان شناسان مقداري از بقاياي آثار معماري مدفون از زير خاكهاي آن بيرون آورده شده است . قدمت اين بقايا مربوط به هزاره اول تا چهارم فبل از ميلاد مي باشد و چنانكه از آثار بدست آمده مشهود است اين مجموعه محل استقرار و زندگي عده اي از مردمان جهان باستان بوده كه بصورت ساده ( محل سكونت نه پادگان نظامي ) مورد استفاده و سكونت بوده است . چون به علت نوع مصالح بكار رفته در ساختمان مجموعه كه بيشتر آن ديوار چينه اي و از خشت خام انتخاب گرديده است و طي گذشت زمان آسيب ديده و بصورت مخروبه درآمده است ، لذا اگر چنانچه واحدهايي از محل هاي سكونت تزئيناتي داشته بر ما معلوم نيست .

 

گوي تپه :

 

اين تپه در دهستان بكشلو بخش مركزي شهرستان اروميه در 6 كيلومتري جنوب شرقي اروميه واقع شده است . در گوي تپه آثاري از اقوام ما قبل تاريخ آذربايجان و ... ديده مي شود . كاوش علمي در اين تپه از سال 1327 هجري شمسي به سرپرستي « بورتون برون » نماينده موسسه باستان شناسي انگليسي در عراق آغاز شده است . اين محقق به اين باور است كه تمام اشياء بدست آمده در اين تپه متعلق به سده هشتم پيش از ميلاد است . يكي از اشيايي كه در اين تپه باستاني بدست آمده است يك صفحه مفرغي منقش به تصوير « گيلگميش » پهلوان حماسي بابلي است . در اين نقش گيلگميش ميان دايره اي دو گاو وحشي را گرفته و آنها را بلند كرده است . اثر ديگر مهري است استوانه اي كه در عمق 8 متري پيدا شده و نقشه‌هايي از خدايان بابلي را در خود دارد و احتمالاً به حدود دو هزار قبل از ميلاد متعلق است . اين اثر تاريخي در حال در موزه هنرهاي زيباي متروپوليتين نيويورك نگهداري مي شود .

 

 

 

تپه كهريز پيرعلي رشكان :

 

 

 

در حدود 30 كيلومتري شرق شهرستان اروميه در حومه رشكان و به فاصله 300 متري جنوب كارخانه سيمان و به همان فاصله از آبادي « پيرعلي » تپه تاريخي و با ارزش پيرعلي ( كهريز ) واقع شده است . تپه به فرم مدور است و در وضعيت فعلي جبهه شمالي آن در ابعاد 40*20*25 متر خاكبرداري شده است. و در اثر تخريب و خاكبرداري بخشي از لايه هاي باستاني و با ارزش فرهنگي تاريخي از بين رفته است .
با توجه به تكه سفالينه ها و تيغه هاي آبسيديني قدمت آن به هفت هزار قبل از ميلاد مي رسد و مي توان در مقايسه با تپه هاي قديمي استان آن را در رديف تپه هاي پيش از تاريخ تقسيم بندي نمود . ضمناً تپه مذكور جزر تپه هاي مهم مركز ميراث فرهنگي استان مي باشد و هر گونه دخل و تصرف به آن طبق ضوابط و قوانين سازمان متبوع پيگرد قانوني دارد .
از ديگر تپه هاي باستاني و ما قبل تاريخ شهرستان اروميه مي توان به تپه هاي زير اشاره نمود ، گوك تپه ، تپه بالو ، نخجوان ، ديزج تكيه ( دوران اسلامي ) ، شيطان آباد ( نيمه هزاره دوم قبل از ميلاد ) ، تپه اسماعيل آقا ( هزاره اول قبل از ميلاد ) ، تپه الياس آباد ( هزاره سوم پيش از ميلاد ) ، تپه ربط ( دوره برنز و آهن ـ اسلامي ) ، تپه ساعتلو ( ما قبل تاريخ ) ، تپه هنگروان ( ما قبل تاريخ ) ، تپه للهام ( دوران كالكولتيك ) ، تپه شيخ سرمست ( پيش از تاريخ اسلامي ) و ...

 

 

 

عمارت چهار برج :

 

 

 

عمارت چهاربرج اروميه ساختمان بزرگي است كه به دستور رضا قلي خان بيگلربيگي ( فرزند موسي خان) بنا شده است . چهار برج ساختمان بزرگي بوده كه چهارگوشه آن ، برج ساخته شده است داراي اتاق هاي مزين متعددي است تا قسمتهاي اندروني و بيروني ، تالارهايي متعدد و حمام مخصوص بود كه چند خانوار مي توانستند در آنجا زندگي كنند . در اين عمارت از كريم خان زند و فتحعلي شاه قاجار پذيرايي شده است .
تالارهاي آن با نقاشي آبرنگ به وسيله نقاشي هنرمند اروميه الله وردي خان تزئين شده است . علي محمد باب ( روحاني فرقه كذايي بهاييت ) نيز چند روزي در آن زنداني بود . روحانيون اروميه براي مقابله با فرقه بهاييت اين بنا را تخريب نموده اند و ساختمان فعلي مهديه اروميه در محل عمارت چهار برج بنا شده است .

 

كاروانسراي شركت نفت:

 

اين كاروانسرا در داخل شهرستان اروميه ، چهار راه وليعصر بطرف جاده سلماس قرار دارد . قدمت آن حدوداً به اواخر قاجار و اوايل دوره پهلوي مي رسد . ديوارهاي جانبي اين بنا از سنگ تشكيل شده است كه از آزاره به بالا طاق پوششي آن از آجر بوده است . اين بنا از اتاقهاي جداگانه اي كه با يك در ، از داخل بهم وصل هستند ، تشكيل شده است . اين اتاقها داراي حوضهاي زيبايي هستند و مصالح اصلي بنا سنگ و آجر مي باشد ، نماي داخلي و خارجي اين بنا از آجر ساخته شده است و سقف اين كاروانسرا در قسمت هايي كه اتاق هاي بزرگ دارند بصورت قوسي شكل است .
درهاي اين بنا داراي سقف هلالي است كه پايه هاي آن سنگي مي باشند . اين بنا در حال حاضر بعنوان تعميرگاه استفاده مي شود كه البته متناظر با هدف ساخت اوليه كه به منظور كاروانسرا احداث شده بود نيست .

 

سه گنبد :

 

اين بنا يك مقبره منفرد اسلامي متعلق به دوره سلجوقي است كه در خيابان جانبازان ( استاد برزگر ) واقع شده است . اين بنا از دو بخش سردار ( محل دفن ) و شيون گاه تشكيل شده است و داراي دو ورودي مستقل مي باشد ، گنبد مقبره كم خيز و به فرم عرقچين مي باشد و ويژگي مهم آن وجود دو قاب تزئيني در جبهه شمالي بناست كه حاوي مقرنس ، گره بندي و كتيبه هاي كوفي به نام باني آن « امير شيشقاط المنظري » و معمار آن « منصوربن موسي » است كه بصورت بي نظيري از قطعات سنگ و گچ ساخته شده اند . شكل پلان آن از بيرون مدور و در درون چهارگوش مي باشد و دو روزن در قسمت شرقي و غربي بنا تعبيه شده است . مهمترين ويژگي سه گنبد تزئينات زيباي سردر ورودي با نقوس هندي از مصالح سنگي و گچ مي باشد . اين بناي زيبا به شماره 242 در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده است .

 

ساختمان شهرداري اروميه :

 

ساختمان شهرداري اروميه هم اكنون در جبهه شرقي ميدان نسبتاً بزرگ و قديمي اي بنام ميدان انقلاب جاي گرفته است كه در جبهه هاي جنوبي ، غربي و شرقي به ترتيب ساختمان هاي دادگستري ، ستاد لشگر و شهرباني جاي گرفته است . اين بنا در سال 1310 هجري شمسي توسط « ملا اوستا » كه چيره دست ترين معمار زمان خود بوده بر اساس طرحي از آلماني ها ساخته شده است . عقيده اي معتقدند كه پلان كلي اين ساختمان به شكل عقابي است كه بالهاي خود را پهن كرده است . (چون طرح اين بنا توسط آلماني هاي نازي تهيه شده در نتيجه آرم اصلي آلمان نازي كه عقاب پرگشوده اي است . در طراحي اين ساختمان احتمالاً مد نظر گرفته شده است و طراح مجبور به رعايت تقارن نسبت به محور عرضي شده است . ساختمان دو طبقه دارد كه ارتباط طبقه اول با طبقه دوم توسط پله دو طرفه عريضي ميسر شده و با انحنايي كه در قسمت پايين به خود مي گيرد از پله به عنوان عامل دكوراتيو استفاده شده است . همچنين بخاطر حفظ ريتم ساختمان فضاهاي اصلي به شكل مربع مستطيل و فضاهاي تردد و انتظار بصورت فضاهاي سه وجهي وگاهي غير منتظم كه نسبت به ساير فضاها از الويت پايين تري برخوردار است ساخته شده است . در نماي جنوبي ( روبه ميدان ) كه در معرض ديد عموم قرار گرفته با استفاده از برجستگي هاي عمودي كه در طرفين ورودي قرار دارد عظمت اين بنا را تشديد مي كند و از يكنواختي بنا مي كاهد . در همين نما ( جنوبي ) و در جلو سالن اجتماعات بالكني مشاهده مي كنيم كه با دارا بودن دو ستون قطور ضمن محافظت ورودي از نزولات جوي ، تاكيد بر ورودي مي كند .
اين ساختمان به دليل قرار داشتن در مركز شهر رويدادهاي زيادي را شاهد بوده است كه از مهمترين وقايع تاريخي كه در اطراف اين بنا رخ داده است بمباران پادگان توسط ارتش روسيه در حمله متفقين به ايران (30 شهريور 1320 هجري شمسي ) اشاره نمود كه در اثر اين واقعه قسمتي از نماي جنوبي آن تخريب شد بازسازي و مرمت اين بنا توسط دو نفر يكي بنام اوستا مهبور و ديگري يك استادكار ارمني انجام گرفته است . اين بناي زيبا و قديمي ميراث فرهنگي كشور به شماره در فهرست آثار ملي قرار گرفته است .

 

ساختمان شهرباني و ستاد لشگر :

 

در ميدان انقلاب اروميه به فاصله حدود دو تا سه سال بعد از احداث ساختمان شهرداري ، ساختمان شهرباني ( نظميه سابق ) توسط ملا اوستا در ضلع شرقي ميدان اجرا شد و به فاصله چند سال بعد ساختمان ستاد لشگر توسط اوستا « قلي حنيف زاده » در ضلع غربي ميدان اجرا شد . مصالح عمده بكار رفته در اين دو بنا آجر ، چوب و سنگ است و ملات بكار رفته در آنها شفته آهك و استراكچر سقف آنها چوبي و پوشش سقف شيرواني است .

 

آتشكده تمر :

 

قريه تمر يا تماره دهي است از دهستان انزل ( بخش حومه اروميه ) و در 18 كيلومتري سمت غربي جاده شوسه اروميه به سلماس واقع شده است . به فاصله دو كيلومتري از اين آبادي بقاياي آثاري برفراز تپه اي ديده مي شود كه متعلق به عهد هخامنشي مي باشد ( از 530 تا 550 پيش از ميلاد ) اين بقايا مربوط به آتشكده اي بوده است كه در حال حاضر به صورت مخروبه اي بر بالاي تپه اي به جا مانده است .

 

دخمه كاني اژدها ( عين الروم ) :

 

در نخستين حد جغرافيايي شهرستان اشنويه و بر مرتفع ترين دره زيبا و با صفاي شهيدان ( قاسملو ) در كنار جاده اروميه ـ اشنويه به فاصله 55 كيلومتري اروميه حفره اي هلالي شكل ديده مي شود كه بر ديواره هاي آن آثار و بقايايي از خطوط ميخي كنده شده كه به كاني اژدها يا « عين الروم » مشهور است . ارتفاع اين حفره از كف اصلي 250 سانتيمتر و عرض آن 150 سانتي متر است و براحتي دو نفر در آن جاي مي گيرند . در دامنه غربي آن و بفاصله بسيار نزديك چشمه هاي پرآب و گوارايي با آب نسبتاً مناسب از دل كوهستان بيرون آمده و موجب آبياري بخشي از زمين هاي كشاورزي مي گردد . بر روي اين بلندي آثار چند ديوار و سفالهايي متعلق به هزاره اول قبل از ميلاد مشهود است . در مقابل اين سنگ مرتفع بر روي كوهي سنگي بلندي تپه مانندي سربرآورده است كه آن را « كالُد » « Calod » مي نامند كه سفالهاي جمع آوري شده از دوره اسلام است .

 

دخمه سنگي قاره دامه :

 

دخمه سنگي قاره دامه ( خانه پيرزن ) در ارتفاعات غربي روستاي بند كه تا شهر اروميه حدود 5 كيلومتر فاصله دارد در كوه معروف قاره دامه كه ادامه « قله سرگرد » مي باشد ، قرار گرفته است . دسترسي به كوه قاره دامه و دخمه سنگي به دو طريق ميسر است : اولاً از طريق روستاي بند و با پاي پياده و پس از طي مسافتي حدود يك ساعت ، دوماً از طريق روستاي طرزلو واقع در منتهي اليه جنوب شهر اروميه تا روستاي ميرآباد با وسيله نقليه كه طريقه دوم راحت ترين و سهل الوصول ترين راه ممكن براي دسترسي به محل مورد نظر است . دخمه سنگي قاره دامه در قسمت انتهايي ضلع جنوب غربي صخره سنگي واقع شده كه راه ورود به داخل دخمه بجز از بالاي كوه مقدور نمي باشد . دخمه سنگي قاره دامه اصطلاح تركي است و در زبان كردي « تاتاپيري » نام دارد كه به معني همان خانه پيرزن است . از نظر قدمت تاريخي دخمه سنگي در مقايسه با ساير دخمه ها به احتمال زياد مربوطه به دوران اورارتو در هزاره قبل از ميلاد مي باشد . با توجه به اينكه صخره سنگي مذكور يكي از مناطق زيست انسان در پيش از تاريخ مي باشد جا دارد كه در فهرست آثار تاريخي قرار گرفته و به دليل نزديك بودن به شهر اروميه در آينده به عنوان يكي از نقاط تاريخي و توريستي شهر مي تواند نقش موثري داشته باشد .

 

دخمه هاي صخره‌اي سدوك :

 

سدوك در 30 كيلومتري جنوب اروميه نزديك روستاي خرم آباد مشرف به دره نازلو كنار جاده فرعي روستاي جعفريان بر بالاي تپه اي واقع شده است . براي رسيدن به اين دخمه مي بايست كوه را دور زد و از بالاي كوه بدان دسترسي پيدا كرد . دخمه در يك پس رفتگي مستطيل شكل طبيعي كوه كه به گودالي شبيه است ايجاد شده و در واقع دو مقبره در اين گودال يكي پس از ديگري بر روي هم قرار گرفته اند كه از نظر فرم و ابعاد ورودي مي توان حدس زد كه زمان ساختشان متفاوت است . مقبره پايين از دو فضا تشكيل شده است كه فضاي اولي به عنوان فضاي واسطه بين خارج و اتاق جسد عمل مي كند ، در ورودي هر دو فضا طوري است كه براي ورود به آن بايد دولاّ شد . سقف و ديوارهاي آنها ناصاف بوده و حالت گنبدي شكل در سقف بوجود آورده است . كف آنها با خاك پرشده و كف اصلي را پوشانده است . به همين دليل ارتفاع واقعي آنها مشخص نيست . مقبره بالايي با يك ورودي تقريباً باريك و كوتاه از فضاي بيرون جدا شده است . اين دخمه يك فضا دارد كه سقفي مدور و كفي مسطح دارد . در ديواره سمت راست ورودي آن ، طاقچه بسيار كم عمق با قوس هلالي مشاهده مي شود كه ظاهراً نيمه تمام مانده است .
ورودي اين دخمه داراي ارتفاعي است كه مي توان با كمي خم شدن از آن عبور كرد و همچنين ورودي طوري است كه درب سنگي را بتوان در آن قرار داد . در اين دخمه ها هيچ گونه حجاري روي ديوارها ديده نمي شود و تنها در گوشه گودال مستطيل شكل ( فضاي جلوي دخمه ) آثار تسطيح كوه براي ايجاد دژ ( احتمالاً ) وجود دارد .

 

گرمابه آخوند :

 

حمام آخوند در شهرستان اروميه در داخل بازار قديمي در راسته حاج ميرزا حسين آقا قرار گرفته است كه متعلق به دوره قاجاريه است . بنا پلان منظم ندارد . كف حمام در حدود 80/2 متر از كف بازار پايين تر است . اين بنا دو گنبد مركزي دارد كه يكي از گنبدها براي گرمخانه ديگري براي رختكن طراحي شده است . پي هاي بنا از سنگ لاشه و ملات بينشان ماسه و آهك است . قوس هاي بكار رفته در نماي داخلي بنا از نوع شاخ بزي است . حمام آخوند همان كاربري زمان ساختش يعني استفاده بعنوان « گرمابه » را دارد و محل خزينه آب سرد قديم امروز به محل دوش تبديل شده است . حمام تزئين خاصي ندارد . آجرهاي بكار رفته در بنا آجرهايي به ابعاد 20*20 سانتي متر و ملات بين آنها گچ دست كوب مي باشد.
با توجه به اينكه اين حمام در سال 1366 هـ . ش بر اثر حمله هواپيماهاي عراقي تخريب شده بود تعميراتي در آن صورت گرفته است كه البته بر اساس معماري قديمي اصلاح شده است و در حال حاضر بعنوان گرمابه عمومي مورد استفاده قرار ميگيرد .

 

 

حمام قراچه :

 

 

حمام قراچه در بين بافت قديمي بازار اروميه ما بين راسته كوزه فروشان و خيابان عسگرآبادي قرار گرفته است ، بطوريكه ذكر شد اين حمام كه ورودي ‌آن در راسته كوزه فروشان قرار دارد در ضلع غربي مجموعه بازار واقع شده است . طبق مندرجات كتب تاريخي اين حمام در زمان حكومت نادرشاه محمود وجود داشته است و از نظر فرم طاق و كتيبه و تكنيك ساخت بيانگر معماري اوايل زنديه يا صفويه مي باشد ، ورودي حمام از بازار كوزه فروشان منشعب مي شود . اين حمام مانند ساير حمامهاي قديمي پايين تر از كف كوچه ساخته شده است . با توجه به اينكه هم اكنون مورد استفاده مي باشد حمام نسبتاً سالم بوده و در صورت نياز با تعميرات موضعي از قسمت هاي آسيب ديده آن مي توان رفع خطر نمود . به هر صورت با توجه به پلان حمام براحتي مي توان به خصوصيات اين گرمابه آشنا شد . حمام فاقد تزئينات و آرايش بوده و تمام بدنه داخلي آن با اندود گچ و آهك و كاشي هاي جديد پوشانيده شده است و هيچ نوع تزئينات قديمي در ظاهر ندارد ، مگر اينكه در لايه برداري به تشابه هايي از آرايش هاي اوليه حمام برخورد شود . نادر شاه افشار در همين حمام بود كه در هنگام استحمام شبانه با شنيدن صداهاي محافظان نسبت به محمد كريم خان بيگلر بيگي بدگمان شد و دستور داد كه در همان رختكن حمام او را احضار كردند و از دو چشمش نابينا كردند .

 

 

حمام خان :

 

 

اين حمام بوسيله سردار باني مسجد سردار نزديك مسجد ساخته شده بود كه بعد از كودتاي رضاشاه و خيابان كشي شهر تخريب گرديده است و به جاي آن پاساژي بنا گرديده كه امروزه به نام پاساژ « ورهرام » معروف است .
حمام هاي علي شهيد ، قوشالار ، قائم ، علي مصطفي و حاجي فتح ا... از ديگر حمام هاي تاريخي اروميه هستند كه همگي آنها در داخل بازار قديمي اروميه بنا گرديده اند و قدمتشان به دوران قاجاريه مي رسد ، اما هيچ كدام از آنها در فهرست آثار تاريخي ثبت نشده اند .

 

کتیبه سنگی كله شين اشنویه :

 

ستون كله شين در وسط گردنه كوهي كه اشنويه را از رواندوز جدا مي سازد نصب شده بود كله شين در زبان كردي به معني « كبود » است . اين ستون داراي دو صفحه است كه بر روي هر صفحه آن خطوطي به دو زبان آسوري و كلداني نقر شده است . مفاد يك صفحه آن شامل دعا و نيايش براي رب النوع شهر و متن صفحه ديگر آن شرح عمليات جنگي است . اين ستون سنگي در مرز ايران و عراق و در يكي از معابر كوهستاني بجاي ميله مرزي نصب شده بود كه هم اكنون در موزه اروميه واقع در خيابان شهيد دكتر بهشتي ( دانشكده ) نگهداري مي شود و در معرض ديد عموم قرار دارد .
بلندي ستون فوق يك متر و يازده سانتي متر و عرضش هفتاد سانتي متر و ضخامت آن سي و سه سانتي متر مي باشد . باستان شناسان معتقدند كه اين ستون در سال 814 قبل از ميلاد بدست اشيوني پادشاه اورارتو در اين محل ( محل سابقش ) نصب شده بوده است .
در اين شهرستان، علاوه بر موارد فوق تپه‌هاي تاريخي ذيل نيز قابل اشاره مي‌باشد.
تپه للهام، تپه ساعتلو (ساعتلويگلر)، تپه انگنه، تپه بزوه‌ ، تپه ربط، تپه هنگروان، تپه سه گرد، تپه سبزعلي، تپه توپوزآباد، تپه بخشي قلعه، تپه بيات (تپه مجلل)، تپه بالانج (ليلي تپه)، تپه سمباتان، تپه نرگي، تپه خان بابا، تپه ثمرتو، تپه قلاع، تپه ژاژآباد، تپه خليل‌آباد، بغاتپه، تپه گنج چين، تپه خانقاه سرخ، تپه قزقلعه، تپه علي‌خان، شربت تپه، ساري تپه، تپه حيدرلو، تپه شهرستانك، كول تپه، تپه ريحان‌آباد، تپه براشان، تپه ميرشكارلو، تپه گويجه‌لو، تپه چندرلو، تپه اوصالو، تپه علي بيگلو، تپه زيويه، تپه محمودآباد، تپه موانا، تپه هلاكو، تپه نادر،

 

دی ان ان