ارکان قانونی مدیریت پسماند
پسماندهای عادی: به همه پسماندهایی گفته می‌شود که به صورت معمول از فعالیت‌های روزمره انسان‌ها در شهرها، روستاها و خارج از آنها تولید می‌شود از قبیل زباله‌های خانگی و نخاله‌های ساختمانی.
پسماندهای پزشکی (بیمارستانی): به کلیه پسماندهای عفونی و زیان‌آور ناشی از بیمارستان‌ها، مراکز بهداشتی، درمانی، آزمایشگاه‌های تشخیص طبی و سایر مراکز مشابه گفته می‌شود. سایر پسماندهای خطرناک بیمارستانی از شمول این تعریف خارج است.
پسماندهای ویژه: به همه پسماندهایی گفته می‌شود که به دلیل بالا بودن حداقل یکی از خواص خطرناک از قبیل سمیت، بیماری‌زایی، قابلیت انفجار یا اشتعال، خورندگی و مشابه آن به مراقبت ویژه نیاز داشته باشد و آن دسته از پسماندهای پزشکی و نیز بخشی از پسماندهای عادی، صنعتی، کشاورزی که نیاز به مدیریت خاص دارند جزء پسماندهای ویژه محسوب می‌شوند.
پسماندهای کشاورزی: به پسماندهای ناشی از فعالیت‌های تولیدی در بخش کشاورزی گفته می‌شود از قبیل فضولات، لاشه حیوانات (دام، طیور و آبزیان) محصولات کشاورزی فاسد یا غیر قابل‌مصرف.
پسماندهای صنعتی: به کلیه پسماندهای ناشی از فعالیت‌های صنعتی و معدنی و پسماندهای پالایشگاهی‌صنایع گاز، نفت و پتروشیمی و نیروگاهی و امثال آن گفته می‌شود از قبیل براده‌ها، سرریزها و لجن‌های صنعتی.
زباله های شهری: زایدات غذایی به قسمت فسادپذیر زباله که معمولاً از زایدات گیاهی، تهیه و طبخ و یا انبار کردن مواد غذایی به دست می‌آید، اطلاق می‌شود. کمّیت پسمانده های غذایی در طول سال متغیر بوده و در ماه های تابستان، که مصرف میوه و سبزی بیشتر است، به حداکثر می‌رسد. پسمانده های غذایی مهمترین قسمت زباله است، چرا که از یک سو به دلیل تخمیر و فساد سریع، بوهای نامطبوع تولید کرده و محل مناسبی برای رشد و تکثیر مگس و سایر حشرات و جوندگان است و از سوی دیگر به دلیل قابلیت تهیه کود از آن (کمپوست) حائز اهمیت است. قابل ذکر است که میزان پسمانده های فسادپذیر در زباله های شهری ایران بین ۳۵ تا ۷۶ درصد گزارش شده است.
آشغال: به قسمت فساد ناپذیر زباله به جز خاکستر گفته می‌شود. آشغال در زباله معمولاً شامل کاغذ، پلاستیک ، قطعات فلزی، شیشه ، چوب و موادی از این قبیل می‌شود. آشغال را می‌توان به دو بخش قابل اشتعال و غیرقابل اشتعال تقسیم کرد.
خاکستر: باقیمانده حاصل از سوزاندن زغال ، چوب و دیگر مواد سوختنی که برای مقاصد صنعتی ، پخت و پز و یا گرم کردن منازل بکار می‌رود گفته می‌شود.
زایدات ناشی از تخریب و ساختمان سازی: حاصل از تخریب ساختمان، تعمیر اماکن مسکونی ، تجاری ، صنعتی، و یا سایر فعالیت‌های ساختمان سازی اطلاق می‌شود
زایدات ویژه: این قسمت از زباله ها شامل مواد حاصل از جاروب کردن خیابان‌ها و معابر، برگ درختان، اجساد حیوانات مرده و موادی که از وسایل نقلیه به جای مانده است می‌شود.
زباله های صنعتی: زباله های صنعتی، مواد زاید ناشی از فعالیت‌های صنعتی هستند ومعمولاً شامل فلزات، مواد پلاستیکی، مواد شیمیایی و بالاخره زباله های ویژه و زباله های خطرناک هستند. که عمل جمع آوری، حمل و نقل و دفع آنها ضوابط خاص و مقررات ویژه ای را به خود اختصاص داده است.
زباله های خطرناک: مواد زاید خطرناک، مواد زاید جامد یا مایعی هستند که به علت کمّیت، غلظت و یا کیفیت فیزیکی، شیمیایی و یا بیولوژیکی می‌توانند باعث افزایش میزان مرگ و میر و یا بیماری‌های بسیار جدی شوند. براساس تعریف آژانس حفاظت محیط زیست Environmental Protection Agency : EPA)) زباله های خطرناک به مواد زاید جامدی اطلاق می‌شود که بالقوه خطرناک بوده و یا اینکه پس از طی مدت زمانی موجبات خطر را برای محیط زیست، فراهم می‌کنند. زباله های خطرناک معمولاً یکی از مشخصات قابلیت انفجار، احتراق، خوردگی، واکنش پذیری و سمی را دارا بوده و اغلب تحت عنوان مواد زاید رادیواکتیو، پس ماند های شیمیایی، زایدات قابل اشتعال، زایدات بیولوژیکی و مواد منفجره دسته بندی می‌شوند از منابع عمده زایدات بیولوژیکی، بیمارستان‌ها، آزمایشگاه ها و مراکز تحقیقات پزشکی هستند. زباله های بیمارستانی به دلیل آنکه حاوی زایدات پاتولوژیکی، مواد زاید رادیواکتیو ، زایدات دارویی، مواد زاید عفونی، مواد زاید شیمیایی و بعضا ظروف مستعمل تحت فشار هستند، از منابع عمده، زباله های خطرناک در شهرها محسوب می‌شوند. تکنولوژی جمع آوری، دفع و یا احیای این مواد در مقایسه با زباله های شهری و خانگی تفاوت بسیار دارد و باید جداگانه مورد توجه قرار گیرد.
تلاش برای دفع بهداشتی زباله‌ها : تدابیری در برنامه پنجم توسعه برای ممنوعیت دفع غیربهداشتی زباله‌ها اندیشیده شده است. شهرداری شهرهای بالای 200 هزار نفر جمعیت و شهرهای ساحلی و شهرهای حاشیه تالاب‌های داخلی در راستای مدیریت پسماند شهری موظفند تا پایان سال چهارم برنامه پنجم، پسماندهای خود را با روش‌های نوین و فناوری‌های جدید با اولویت روش‌های آلی (ارگانیک) از قبیل کرم پوسال (ورمی کمپوست) بازیافت کنند. از سال پایانی برنامه، هرگونه دفن پسماندها در این گونه شهرها مطلقاً ممنوع است. این تکلیف قانونی برای شهرداری‌ها در قانون برنامه پنجم توسعه و در بند (الف) ماده 193 پیش‌بینی شده است. آیین‌نامه اجرایی این قانون هم به تازگی به تصویب رسیده است و ابلاغ شده است. بر اساس آیین‌نامه بند (الف) ماده 193 قانون برنامه پنجم توسعه، کلیه شهرداری‌های مشمول این قانون موظفند حداکثر یکسال پس از ابلاغ این آیین‌نامه برای تدوین برنامه جامع مدیریت پسماندهای شهری براساس دستورالعمل طرح جامع مدیریت پسماندها مصوب وزارت کشور اقدام و پس از تصویب در کارگروه استانی به نحوی اقدام کنند که از سال پایانی برنامه پنج ساله پنجم ضمن به کارگیری روش های نوین، هرگونه دفن غیربهداشتی در این شهرها انجام نشود.
بنابراین شهروندان باید منتظر باشند که در اجرای این آیین نامه از سال پایانی اجرای برنامه پنجم توسعه یعنی سال 1394 شاهد دفن غیربهداشتی زباله در کشور نباشیم.
علاوه بر شهرداری برای سازمان محیط زیست هم تکالیفی در این قانون پیش‌بینی شده است. سـازمان حفاظت محیط زیست مکلف است با همـکاری دستگاه های عضو کارگروه ملی مدیریت پسماند به منظور تدوین نحوه حمایت از روش‌ها و فناوری‌های نوین مدیریت پسـماند موضوع این آییـن‌نامه و با اولـویت بـخش خصـوصی اقـدام و پس از تصویب در کارگروه ملی، تسهیلات لازم برای حمایت از این برنامه را پیش‌بینی و به معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رئیس‌جمهور برای درج در لایحه بودجه سالانه اعلام کند.
علاوه بر این وزارت جهاد کشاورزی موظف است برنامه حمایتی لازم به منظور اختصاص تسهیلات برای حمایت از تولید و ترویج استفاده از کودهای آلی و زیستی را تهیه و پس از تایید کارگروه ملی به معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رئیس‌جمهور برای درج در لایحه بودجه سالانه اعلام کند.
مسئول بهداشت شهری: اما باید دید سازمان مسئول در حوزه بهداشت شهری کدام سازمان است. قطعا شهرداری‌ها به عنوان متولی مدیریت شهری بیشترین مسئولیت را در این حوزه دارند و بخشی از عوارضی که از شهروندان دریافت میکند بهای خدماتی است که در این خصوص ارایه می‌دهند اما اگر بخواهیم دیدی کلی و جامع داشته باشیم، علاوه بر شهرداری دیگر سازمان‌ها و از همه مهمتر تک‌تک شهروندان دارای مسئولیت هستند.
اهمیت مدیریت پسماند: مدیریت پسماندها یکی از مهمترین نیازهای امروز زندگی شهرنشینی است. توسعه بی‌رویه شهرها و رشد جمعیت در اثر مهاجرت پی‌در‌پی یکی از عوامل اصلی تخریب محیط‌زیست و تولید فزاینده زباله‌ها در شهر است. شهرهای بزرگ در معرض انواع مختلفی از آلودگی‌ها قرار دارد که از جمله آنها می‌توان به آلودگی صوتی، آلودگی هوا، وجود فاضلاب‌ها و وجود زباله‌ها اشاره کرد. وجود این آلودگی‌ها نه تنها موجبی برای افزایش هزینه‌های اقتصادی بلکه تهدیدی برای سلامت انسان در هر دو جنبه روحی و جسمی محسوب می‌شود.
شهروندان حافظان واقعی زیبایی شهر: یکی از شاخص‌های زیبایی شهر، پاک بودن شهر از آلاینده‌های مختلف است. بر خلاف سایر شاخص‌های زیبایی و به طور کلی دیگر مسئولیت‌های شهری، جلوگیری از ایجاد زباله و حفظ سلامت محیط زیست، کاری نیست که بشود تنها آن را به دوش متولی این امر یعنی شهرداری‌ها گذاشت. در این مورد، تک‌تک شهروندان شهر مسئول تلقی می‌شوند. در مورد آلاینده‌ها این خود شهروندان هستند که می‌توانند کنترل امر را بر عهده بگیرند و زباله‌های کمتری تولید کنند. در واقع اگر ما می‌خواهیم که در محیطی عاری از انواع آلاینده‌ها زندگی کنیم خودمان باید عزممان را جزم کرده و زباله‌های کمتری تولید کنیم. هر یک از ما روزانه مقادیر عظیمی زباله تولید می‌کنیم، از بطری‌های آب معدنی گرفته تا آلودگی صوتی و آلودگی هوا در نتیجه استفاده از وسایل حمل و نقل خصوصی که در صورت کنترل آنها قطعا با آرامش و آسایش بیشتری در شهر زندگی خواهیم کرد. شهری که نه تنها بر کیفیت زندگی ما تاثیرگذار است بلکه می‌تواند بر کمیت آن نیز تعیین‌کننده باشد و بر طول عمر ما بیفزاید یا از آن بکاهد.
بر اساس ماده 16 قانون مدیریت پسماند نگهداری، مخلوط کردن، جمع‌آوری، حمل و نقل، خرید و فروش، دفع، صدور و تخلیه پسماندها در محیط، بر طبق مقررات این قانون و آیین‌نامه اجرایی آن خواهد بود. در غیر این صورت اشخاص متخلف به حکم مراجع قضایی به جزای نقدی در بار اول برای پسماندهای عادی از 500 هزار ریال تا 100 میلیون ریال و برای سایر پسماندها از دو میلیون ریال تا 100 میلیون ریال و در صورت تکرار، هر بار به دو برابر مجازات قبلی در این ماده محکوم می‌شوند. همچنین در ماده 10 آیین‌نامه اجرایی این قانون مصوب 1384 تصریح شده است که بخشداری‌ها باید براساس شیوه‌نامه‌‌های ارسالی از طرف وزارت کشور نسبت به جمع آوری، حمل و دفع پسماندهای عادی بین راهی از قبیل پسماندهای رستوران‌ها، پمپ بنزین‌ها و سایر تاسیسات اطراف راه‌ها و حریم راه‌ها اقدام کنند. بر اساس تبصره این ماده راهداری‌ها باید در مدیریت پسماندهای حریم جاده‌ها و اماکن بین راهی با بخشداری‌ها همکاری کنند. نکته قابل توجه این است که در قانون و آیین نامه اجرایی این قانون، وظایفی که بر دوش تولیدکنندگان پسماندها گذاشته شده است، براساس نوع پسماندها فرق میکند. یعنی تولیدکنندگان پسماندهای عادی، ویژه، پزشکی، صنعتی و کشاورزی هر یک وظایف خاصی به عهده دارند که مهمترین آن جداسازی پسماندهای مختلف از یکدیگر و بازیافت است. یعنی برای مثال تولیدکنندگان پسماندهای ویژه باید این نوع پسماندها را از پسماندهای عادی جدا کنند.
با توجه به آنچه گفته شد اگر چه رعایت بهداشت در شهرها تا حد زیادی به فرهنگ ساکنان آن بستگی دارد و از طریق کار فرهنگی بیش از هر چیز می‌توان به این موضوع دل بست اما قانون برای آنکه بهداشت در محیط شهری تضمین شود، بایدها و نبایدهایی را پیش‌بینی کرده است که در قانون مدیریت پسماند، قانون برنامه پنجم توسعه و آیین‌نامه اجرایی بند (الف) ماده 193 قانون برنامه پنجم توسعه ذکر شده است.
